رنک الکسا

مدرسه سپهسالار تهران

فعالیت‏های آموزشی، از جمله‏ی آموزش خط و کتابت، از همان آغاز گسترش اسلام در مساجد صورت می‏گرفت و زمان پرداختن بدان به نحوی بود که موجب بروز اشکال در فعالیت‏های عبادی نمی‏شد. برخی از علما حتی در منزل خود به تدریس می‏پرداختند،اما گسترش فعالیت‏های متنوع آموزشی و مذهبی موجب شد که مراکز خاص دیگری برای آموزش علوم مذهبی و سایر علوم مربوط با آن شکل گیرد. بیت‏الحکمه، یکی از نخستین مراکز علمی و فرهنگی بود که گویا در اوایل قرن سوم هجری قمری در بغداد تأسیس شد (۱) بغداد در این دوره از مراکز مهم علمی به شمار می‏رفت، و گفته‏اند که در بازار شهر حدود یک صد دکان کاغذفروشی (وراقی) و صحافی وجود داشت (۲).

با وجود آنکه واژه‏ی مدرسه در اشعار دعبل خزاعی، شاعر قرن دوم هجری قمری، به کار رفته است، اما اطلاع روشنی از اینکه ساختار مستقلی به نام مدرسه نیز در آن دوره شکل گرفته باشد در دسترس نیست (۳).

در اواخر قرن سوم هجری قمری، به تدریج مراکزی با عنوان «دارالعلوم» از سوی علما و امرا تأسیس شد و تفاوت عمده‏ی آنها با کتابخانه‏ها در این بود که نه تنها برای امر تعلیم، بلکه برای اقامت طلایی که بعضا از شهرهای دور راهی مرکزی علمی می‏شدند تسهیلات و از جمله اقامتگاه‏هایی در نظر می‏گرفتند (۴) با طراحی و احداث مساکن ساده، آن هم در کنار فضاهای آموزشی، نوع ویژه‏ای از آموزشگاه‏ها که تلفیقی از سکونتگاه و فضای آموزشی بود، شکل گرفت و به تدریج الگوی طراحی مدرسه‏های علمیه گردید و تکامل یافت.

گویا از اواخر قرن سوم و اوایل قرن چهارم هجری قمری بود که مکان‏هایی به نام مدرسه ساخته شد و در همین دوره است که احداث مدرسه‏ای را در آمل به ناصر کبیر (متوفی ۳۰۴ ه.ق) و نیز داعی صغیر که از فرمانروایان علوی این خطه بودند نسبت داده‏اند (۵).

در قرن چهارم هجری قمری، چندین مدرسه در قلمرو حکومت غزنویان و نواحی دیگر ساخته شد که در

آثار تاریخی و ادبی بدانها اشاره شده است (۶) اما اثری از ساختمان هیچ یک باقی نمانده است تا بتوان به خصوصیات معماری آنها پی‏برد. اسنادی از دو مدرسه متعلق به دوره‏ی سلجوقی وجود دارد که نشان می‏دهد طرح نخستین مدرسه‏ها با الهام از طرح‏های خانه‏های درون‏گرا بوده که بعدها دچار دگرگونی‏هایی نیز شده است.

از مدارس نظامیه‏ی ساخته‏ی خواجه نظام‏الملک طوسی که از نخستین مدرسه‏های بزرگ و سازمان‏یافته به شمار می‏آید نقشه‏ای باقی نمانده است، در حالی که مدرسه‏ی مستنصریه‏ی بغداد (ساخته‏ی قرن هفتم هجری قمری) هنوز باقی است. به ظن قوی، به هنگام احداث بنای مذکور، مدرسه‏ی نظامیه‏ی بغداد نیز معمور و مورد استفاده بود، لذا با عنایت به پیشینه‏ی مدارس نظامیه و ویژگی‏های معماری آها، قاعدتا باید مدرسه‏ی مستنصریه را با الهام از خصوصیات معماری مدرسه‏ی نظامیه ساخته باشند.